आपण पिरियॉडिक टेबलच्या घटकांचे गुणधर्म आणि मानवी स्वभावाच्या विविध पैलूंशी एक सर्जनशील तुलना करू शकतो. यामध्ये मानवी स्वभावाची जटिलता समजून घेण्याची एक नवीन पद्धत प्राप्त होऊ शकते.
मानवी स्वभाव आणि पिरियॉडिक टेबलच्या संरचनेतून तुलना करणे एक रंजक दृष्टिकोन आहे, जरी दोन्ही संकल्पना अत्यंत वेगळ्या असल्या तरी काही उपमा वापरून विचार करता येतो. पिरियॉडिक टेबलमध्ये रासायनिक घटकांना त्यांच्या गुणधर्मांनुसार गटबद्ध केले जाते, आणि त्या गटांना विशिष्ट गुणधर्म असतात, जसे की धातू, अधातू, वायू इत्यादी. तसंच, मानवाच्या स्वभावाला देखील काही गटांमध्ये समजावू शकतो—जसे की व्यक्तिमत्वाचे प्रकार, मानसिक गुणधर्म, वर्तन पद्धती इत्यादी.
ही तुलना कशी करता येईल याचा विचार करू:
1. गट आणि कालम (Groups and Periods)
पिरियॉडिक टेबलमध्ये गट म्हणजे रासायनिक घटकांचे समान गुणधर्म असलेले गट असतात. व्यक्तिमत्त्वातही काही लोकांकडे समान गुणधर्म असतात. उदाहरणार्थ, काही लोक सामाजिक असतात, तर काही लोक एकटे राहणे पसंत करतात. यातून आपण मानवी स्वभावाचे वेगवेगळे ‘गट’ बनवू शकतो. जसे की, काही लोक संवेदनशील असतात, तर काही अधिक तर्कसंगत विचार करणारे असतात.
2. इलेक्ट्रॉन संरचना आणि स्वभावाचे पातळे (Electron configuration and Emotional Levels)
पिरियॉडिक टेबलमध्ये इलेक्ट्रॉन संरचना घटकाच्या प्रतिक्रियात्मकतेला ठरवते. त्याप्रमाणेच, मानवी स्वभावात देखील व्यक्तीच्या जीवनातील अनुभव, विचारसरणी आणि भावनात्मक पातळ्यांवर त्याचे व्यवहार आणि वर्तन ठरतात. काही लोक पटकन रिअक्ट होतात, तर काही संयम राखतात.
3. प्रतिसाद आणि प्रतिक्रियाशीलता (Reactivity and Response)
जसे पोटॅशियम (Potassium) किंवा सोडियम (Sodium) हे घटक खूप प्रतिक्रियाशील असतात, तसंच काही लोक पटकन रागावतात किंवा त्वरित प्रतिसाद देतात, तर काही लोक ऑक्सिजन किंवा नायट्रोजन सारखे स्थिर असतात. यातून आपण लोकांच्या प्रतिक्रियाशीलतेची तुलना घटकांच्या प्रतिक्रियाशीलतेशी करू शकतो.
4. अधातू आणि धातू (Metals and Non-Metals)
पिरियॉडिक टेबलमध्ये धातूंचे विशेषतः सशक्त गुणधर्म असतात, तर अधातूंमध्ये अधिक नरम गुणधर्म असतात. मानवी स्वभावातही काही लोक कठोर आणि ठाम असतात, तर काही लोक लवचिक, मृदू किंवा समंजस असतात.
5. पारंपारिकता आणि बदल (Transition and Stability)
पिरियॉडिक टेबलमध्ये संक्रमण धातू (transition metals) स्थिरतेतून संक्रमणात जातात. तसंच, काही लोक जीवनात विविध संक्रमण आणि बदल अनुभवतात, आणि त्यांच्या स्वभावात ते अधिक लवचिक किंवा सशक्त असू शकतात.
6. इनर्शिया आणि परिवर्तनशीलता (Inertia and Changeability)
पिरियॉडिक टेबलमध्ये काही घटक जसे की निष्क्रीय वायू (noble gases), विशेषतः स्थिर असतात. त्यांना सहजपणे रासायनिक प्रतिक्रिया होत नाहीत, ते जसे आहेत तसेच राहतात. तसंच, काही लोक त्यांच्या स्वभावात स्थिर असतात, बदलांशी जुळवून घेणं किंवा स्वतःला बदलणं त्यांना अवघड जातं. दुसरीकडे, काही लोक सतत बदल स्वीकारत असतात, ते एका परिस्थितीतून दुसऱ्या परिस्थितीत लवचिकपणे जुळवून घेतात. या गुणांमधील फरक मानवी व्यक्तिमत्त्वातील स्थिरता आणि बदलांच्या स्वभावाशी समांतर करता येईल.
7. बॉन्डिंग (Bonding) आणि मानवी संबंध
रासायनिक बंधनांमध्ये (chemical bonding) आयोनिक, कोव्हॅलंट आणि मेटलिक बॉन्ड्स महत्त्वाचे असतात. त्याचप्रमाणे, मानवी संबंधांचे विविध प्रकार असतात. काही लोकांच्या नात्यांमध्ये गृहित (स्ट्राँग) बंध असतात, जे विश्वासावर आधारित असतात (कोव्हॅलंट बंधांसारखे). काही नाती अधिक व्यावहारिक किंवा लाभावर आधारित असतात (आयोनिक बंधांसारखे). इथे नातेसंबंधांच्या प्रकारांची तुलना बंधांच्या प्रकारांशी करता येते.
8. इलेक्ट्रॉनने भरलेली ऑर्बिटल्स आणि विचारसरणी (Orbitals and Thought Patterns)
पिरियॉडिक टेबलमध्ये इलेक्ट्रॉन ऑर्बिटल्स (s, p, d, f) वेगवेगळ्या पातळ्यांवर इलेक्ट्रॉन्सची व्यवस्थापन दाखवतात. तसेच, मानवी विचारसरणी वेगवेगळ्या स्तरांवर विकसित होते—काही लोक साधे आणि प्रत्यक्ष विचार करतात (s-orbital सारखे), तर काही लोकांचे विचार अधिक जटिल, सखोल किंवा तात्त्विक असतात (f-orbital सारखे).
9. अणुक्रमांक आणि जीवनातील अनुभव (Atomic Number and Life Experience)
पिरियॉडिक टेबलमध्ये अणुक्रमांकाने घटकांच्या आण्विक संख्या आणि शक्तीचा अंदाज येतो. जसे अणुक्रमांक वाढतो तसतसे घटक अधिक जटिल होतात. याचप्रमाणे, मानवी जीवनातील अनुभव वाढत जातात तसा माणूस अधिक जटिल किंवा समृद्ध होतो. अनुभव आणि ज्ञानाचा संचयी प्रभाव जीवनातील अणुक्रमांकासारखा असतो.
10. शक्तिशाली प्रतिक्रिया आणि तात्काळ निर्णय (Highly Reactive Elements and Impulsive Personalities)
काही घटक जसे सोडियम किंवा पोटॅशियम, अत्यंत प्रतिक्रियाशील असतात. तसंच काही लोक सहजच तात्काळ निर्णय घेतात, भावनांच्या प्रवाहात वाहून जातात किंवा त्वरीत प्रतिक्रिया देतात. अशा प्रकारच्या स्वभावात स्थिरता कमी असते आणि त्यांना शांत ठेवणे कठीण असू शकते.
11.. विषारीता (Toxicity) आणि नकारात्मक स्वभाव
काही रासायनिक घटक विषारी असतात, ज्यामुळे ते इतर घटकांशी किंवा पर्यावरणाशी प्रतिकूल प्रभाव टाकतात. तसंच, काही लोक नकारात्मक विचार किंवा वागणुकीने इतरांना प्रभावित करू शकतात. यासाठी या घटकांचा मानवी नकारात्मक स्वभावाशी किंवा अपायकारक वागणुकीशी संबंध जोडता येईल.
12.. रेडियोऍक्टिव्हिटी आणि दीर्घकालीन परिणाम (Radioactivity and Long-term Impact)
काही घटक रेडियोऍक्टिव्ह असतात, आणि त्यांच्या विकिरणामुळे दीर्घकालीन परिणाम होतात. तसंच, काही लोकांच्या कृती किंवा शब्दांमुळे इतरांवर दीर्घकालीन परिणाम होऊ शकतो, जरी ते त्वरित दिसून येत नसले तरी कालांतराने त्याचे परिणाम स्पष्ट होतात.
13.. गुणधर्मांमधील संतुलन (Balance of Properties)
काही घटकांचे मिश्रण केले की त्यांच्यातील गुणधर्म संतुलित होतात किंवा नवीन स्वरूप निर्माण होते. मानवी स्वभावातही संतुलन महत्त्वाचे आहे. प्रत्येक माणसात सकारात्मक आणि नकारात्मक गुणधर्म असतात, आणि त्यातील संतुलन हे त्यांच्या वर्तनात दिसून येते.
यामुळे पिरियॉडिक टेबलच्या आधारावर मानवाच्या स्वभावाच्या पैलूंना समजून घेण्यासाठी हा एक रोचक दृष्टिकोन बनतो. त्यात खूप सर्जनशीलतेने आपल्याला नवे पैलू विचारात घेता येतील, ज्यायोगे मानवी स्वभावाचा अधिक सखोल अभ्यास करता येईल.
लेखक – योगेश पांडुरंग ढोबळे
मानसिक आरोग्य सल्लागार
रा. खंडाळा खु
